Τα βουνά του δήμου Αρχανών Αστερουσίων αποτελούν δύο από τις πιο σημαντικές, από άποψη βιοποικιλότητας, περιοχές του νησιού της Κρήτης. Και οι δύο ανήκουν στο δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών της Ε.Ε. NATURA 2000.

Ο Γιούχτας είναι ένα βουνό, καταμεσής μιας εκτεταμένης πεδιάδας που οριοθετείται στα δυτικά από τον Ψηλορείτη, στα ανατολικά από τα Λασιθιώτικα όρη και στα νότια από τα βουνά των Αστερουσίων. Από την κορυφή του, στα 811μ., η θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα είναι καθηλωτική, μια και επιτρέπει μια οπτική που όμοιά της δεν υπάρχει από κανένα άλλο σημείο του νομού Ηρακλείου.  Αυτό το μικρό βουνό, συγκριτικά με όλα τα υπόλοιπα της Κρήτης, φιλοξενεί πάνω από 360 είδη φυτών, περίπου δηλαδή το 1/5 της κρητικής χλωρίδας, και 40 είδη πουλιών, με πιο σημαντικό το όρνιο, που χρησιμοποιεί το βουνό ως τόπο φωλαιοποίησης και αναπαραγωγής.

Ο κυρίως όγκος του Γιούχτα, μαζί με τον ιστορικό λόφο του «Τζε», τη λοφώδη δηλαδή προέκταση του βουνού στα όρια των Κάτω Αρχανών, την «Κεφάλα», μια αναδασωτέα έκταση που αποτελεί και το μοναδικό δασικό πάρκο αναψυχής της περιοχής το οποίο προσελκύει κόσμο ακόμα και από το αστικό κέντρο του Ηρακλείου, και, τέλος, τα τρία γειτονικά φαράγγια, το Κνωσανό, το Κουναβιανό και το Αστρακιανό, αποτελούν ενιαίο φυσικό οικοσύστημα και συνιστούν όλα μαζί το υπό προστασία Οικολογικό Πάρκο του Γιούχτα.

Τα Αστερούσια, ο νοτιότερος ορεινός όγκος της Ευρώπης, είναι βουνά τραχιά και άνυδρα, με απόκρημνα βραχώδη πρανή που άλλοτε βυθίζονται απότομα στη θάλασσα και άλλοτε ταπεινώνονται βαθμιαία, επιτρέποντας τη διαμόρφωση γραφικών λιμανιών, παραλιών και οικισμών. Αυτό όμως που τα χαρακτηρίζει περισσότερο από όλα, είναι τα φαράγγια τους. Δεκάδες επιφανειακά ρέματα έχουν δημιουργήσει βαθιές χαρακιές στο τοπίο που συγκρατούν την υγρασία και το νερό, επιτρέποντας κατά τόπους την ανάπτυξη μικρών φυτοκοινωνιών που ξεπροβάλλουν απρόσμενα στο ξηρό κατά τα άλλα τοπίο. Το περίφημο αυτοφυές δάσος φοινίκων του Θεόφραστου στον Άγιο Νικήτα είναι μία μικρή όαση στην άδεντρη ακτογραμμή. Το ρέμα που διαρρέει το πανέμορφο φαράγγι του Αμπά, κοντά στο χωριό Παρανύμφοι, σχηματίζει έναν εκπληκτικό καταρράκτη ύψους 145μ. Εδώ, στα απότομα βράχια του φαραγγιού φιλοξενείται ο μεγαλύτερος αριθμός αρπακτικών πουλιών στην Ελλάδα. Στις Τρεις Εκκλησιές συναντάμε το πιο εκτεταμένο φυσικό αμιγές χαρουπόδασος στην Κρήτη. Πολύτιμο δέντρο σε παλαιότερες εποχές, καθώς ο σκληρός του καρπός χρησιμοποιούνταν από τους κρητικούς ως γλύκισμα, ως ζωοτροφή, για την παρασκευή του χαπουπόμελου, ενός εξαιρετικού ηδύποτου που λέγεται «χαρουπία», ακόμα και για την κατασκευή… κινηματογραφικού φιλμ!

Τα άδεντρα βουνά των Αστερουσίων έχουν μια μοναδική γοητεία και ακόμα πιο μεγάλη οικολογική αξία. Το 55% των ειδών που έχουν καταγραφεί συνολικά στην Κρήτη, το συναντάμε στα Αστερούσια: 23 ενδημικά είδη και υποείδη φυτών, πάνω από 90 είδη πτηνών, 24 είδη ερπετών, 8 είδη ασπόνδυλων, 29 είδη ημερόβιων αρπακτικών και πλήθος μεταναστευτικών πουλιών που σταθμεύουν στην περιοχή, χρησιμοποιώντας ως ενδιάμεσους σταθμούς τις λιμνοδεξαμενές στα Αρμανώγια και στα Δαμάνια που βρίσκονται στη μεσόγεια ζώνη του Δήμου.